Bakı, 8 aprel, AZƏRTAC

Yaşınızı təxmin etmək məşhur bir karnaval oyunu ola bilər, lakin astronomlar üçün ulduzların yaşını müəyyən etmək əsl problemdir. Günəşimiz kimi bir ulduz sabit nüvə birləşməsinə və ya həyatının yetkin mərhələsinə daxil olduqdan sonra milyardlarla il ərzində az dəyişir. Bu qaydanın bir istisnası ulduzun fırlanma dövrüdür. NASA-nın “Nensi Qreys Roman” kosmik teleskopu yüz minlərlə ulduzun fırlanma dövrlərini ölçməklə 2027-ci ilin may ayına qədər start götürdükdən sonra Süd Yolu qalaktikamızda ulduz populyasiyaları haqqında yeni anlayışlar gətirəcəyini vəd edir.
AZƏRTAC NASA-nın saytına istinadla xəbər verir ki, astronomlara görə, ulduzlar sürətlə fırlanaraq doğulur. Bununla belə, Günəşin kütləsi və ya daha kiçik olan ulduzlar milyardlarla il ərzində tədricən yavaşlayacaq. Bu yavaşlama ulduz küləyi kimi tanınan yüklü hissəciklər axını ilə ulduzun öz maqnit sahəsi arasındakı qarşılıqlı təsirdən qaynaqlanır. Qarşılıqlı təsirlər itələyici impulsu aradan qaldırır və ulduzun daha yavaş fırlanmasına səbəb olur, məsələn, buz üzərində konkisürən qollarını uzadarkən sürəti azalır.
Maqnit əyləc adlanan bu təsir ulduzun maqnit sahəsinin gücündən asılı olaraq dəyişir. Daha sürətli fırlanan ulduzların nisbətən güclü maqnit sahələri var ki, bu da onların sürətlə yavaşlamasına səbəb olur. Bu maqnit sahələrinin təsiri ilə təxminən bir milyard ildən sonra bənzər kütlə və yaşda olan ulduzlar eyni sürətlə fırlanacaq. Buna görə də, əgər siz ulduzun kütləsini və fırlanma sürətini bilirsinizsə, onun yaşını potensial olaraq təxmin edə bilərsiniz. Böyük bir ulduz populyasiyasının yaşlarını bilməklə, qalaktikamızın zamanla necə formalaşdığını və təkamül etdiyini öyrənə bilərik.
Astronomlar uzaq ulduzun fırlanma sürətini necə ölçürlər? Onlar ulduz ləkələri səbəbindən ulduzun parlaqlığında dəyişikliklər axtarırlar. Günəşdə olduğu kimi, onlar ulduzun səthində daha soyuq, daha tünd ləkələrdir.
Bir ulduzun üzərində tək, böyük bir nöqtə varsa, orada müntəzəm olaraq qaralma baş verir. Bu qaralma tranzit keçirən ekzoplanetin yaratdığı oxşar təsirdən fərqlənə bilər. Ancaq bir ulduzda onun səthinə səpələnmiş onlarla ləkə ola bilər və bu ləkələr zamanla dəyişir, bu da dövri olanları ayırd etməyi xeyli çətinləşdirir.
Astronomlar bu məsələdə süni intellekti tətbiq edirlər. Florida Universitetində çalışan bir qrup NASA-nın “Nensi Qreys Roman” kosmik teleskopu layihəsi tərəfindən maliyyələşdirilən proqram vasitəsilə zamanla ulduzun parlaqlığının ölçülməsindən fırlanma dövrünü çıxarmaq üçün yeni üsullar hazırlayır. Onlar işıq əyrilərini və ya zamanla ulduzun parlaqlığının qrafiklərini təhlil etmək üçün konvolyusiya neyron şəbəkəsi kimi tanınan süni intellekt proqramından istifadə edirlər. Bunun üçün neyron şəbəkə ilk olaraq simulyasiya edilmiş işıq əyriləri üzərində sınaqdan keçirilməlidir.
“Nensi Qreys Roman” kosmik teleskopu NASA-nın Qrinbelt və Merilenddəki Qodard Kosmik Uçuş Mərkəzindəki Reaktiv sürət laboratoriyaları və Cənubi Kaliforniyadakı “Caltech/IPAC” tədqiqat mərkəzi, Baltimordakı Kosmik Teleskoplar üzrə Elmi İnstitut və müxtəlif alimlərdən ibarət qrupun iştirakı ilə idarə olunur.