Bu gün Mirzə Ələkbər Sabirin anadan olmasından 161 il ötür

Bakı, 30 may, AZƏRTAC

Azərbaycan ədəbiyyatında çoxəsrlik ənənəsi olan satirik şeirin ən görkəmli nümayəndəsi Mirzə Ələkbər Sabirdir. Milli ədəbiyyatda tənqidi realizmin əsas yaradıcılarından biri kimi geniş şöhrət qazanmış Sabir bədii fikirdə humanizmin və demokratik ideyaların, milli oyanış və dirçəlişin ən fədakar carçılarındandır. O, mollanəsrəddinçi satirik şeir məktəbinin yaradıcısı, türk-müsəlman dünyasında satirik şeirin qüdrətli təmsilçisi kimi tanınır. Onu oxuculara sevdirən poeziyasındakı yüksək ümumbəşəri ideyalar uğrunda vuruşması, satirik yaradıcılığı, vətən və ümumxalq məhəbbətidir.
AZƏRTAC böyük satirik şairin doğum günü münasibətilə professor, ədəbiyyatşünas-tənqidçi Nizami Tağısoyun qələmə aldığı “Sabir satiraları Azərbaycan ictimai-siyasi həyatının mənzərəsi kimi” sərlövhəli yazısını təqdim edir.
30 may 1862-ci ildə dünyaya göz açmış Mirzə Ələkbər Sabir ilk poetik qələm təcrübəsinə 1903-cü ildə Tiflisdəki Azərbaycan dilində çıxan “Şərqi-Rus” qəzetində başlayıb. O, bundan 2 il sonra Bakıdakı “Həyat” qəzetində özünün ikinci “Beynəlmiləl” (“Müsəlman və erməni vətəndaşlarına”) şeir ilə XX əsrin ilk illərində nəşr olunan “Dəbistan”, “Zənbur”, “İrşad”, “Həqiqət” və s. kimi mətbu orqanlarında çıxışlar edib.
Yaradıcılığının daha məsuliyyətli və məhsuldar dövrü 1906 – 1911-ci illəri əhatə edir. Məhz həmin mərhələdə Sabir Azərbaycan ictimai-siyasi, mədəni-ədəbi, mənəvi-əxlaqi istiqamətlərində nəinki bu regionda, həm də Türkiyədə, İranda, Rusiyada, Qazaxıstanda, Türkmənistanda, Hindistanda, bir sözlə, dünyanın ən çeşidli regionlarında geniş oxunan “Molla Nəsrəddin” jurnalında imzası daha tez-tez görünən müəlliflərdən biri idi. “Molla Nəsrəddin” jurnalının ən oxunaqlı müəlliflərindən olan Sabiri ovaxtkı Sankt-Peterburqda, Kazanda, Astraxanda, Türkmənistanın Mərv, Özbəkistanın xeyli regionlarında, Qazaxıstanın Uralsk və digər şəhərlərində yetərincə mütaliə edirdilər. Tanınmış tatar şairi Qabdulla Tukay öz satirik-sarkastik qələmini Sabirdən əxz etdiyi bədii-poetik elementlərlə zənginləşdirirdi.
Sabir yaradıcılığının ana xəttini Azərbaycan xalqının və dünya müsəlmanlarının mədəni-mənəvi azadlığı uğrunda apardığı mübarizə təşkil edirdi. O, bütün yaradıcı fəaliyyəti dövründə özünün satirik qələmini tərəqqiyə mane olmağı müsəlmanlıq kredosu hesab edən mövhumatçı fanatiklərə qarşı mübarizədə sınayırdı. Ruhanilər tərəfindən daim təqiblərə məruz qalsa da, Sabir bir an belə vicdan və məsləkindən sapınmamışdı.
Mollaxana təhsili ürəyincə olmayıb, orada ərəb və fars dillərinin köməyi ilə Sədi, Firdovsi, Xəyyam və başqa bu kimi mütərəqqi fikirli klassiklərin yaradıcılığı ilə tanış olmaq imkanları əldə etsə də, Sabirin bədii-estetik dünyagörüşünə yaddaqalan təsiri Seyid Əzim Şirvani məktəbi göstərmişdi. Burada Şərq klassik ənənələrinə yiyələnməsi ilə bərabər, o, Azərbaycan poetik ənənəsinə söykənməklə qələmini həm də milli satira səmtinə yönəldərək janrı özünün novatorluq məharəti ilə zənginləşdirib.
Sabirin müasirlərinin xatirələrindən bu böyük Azərbaycan sevgisi və məhəbbəti ilə yaşayan insanın zahiri portreti və daxili aləmi görünməkdədir. Bədən və cismani baxımından o qədər boy-buxunlu olmasa da, onun qara gözlərində dərin kədər göründüyü qənaətlərinə gəlmək olar. Zahiri baxımdan cəlbediciliyi ilə fərqlənməsə də, onun mənəvi dünyası, təvazökarlığı, məqsədə doğru irəliləyişi və zəhmətsevərliyi də nəzərləri cəlb edirdi. Lakin sadaladığımız bu keyfiyyətlərin hamısının fövqündə bu böyük insanın dərin düşüncəsi yumor hissi ilə daha çox ön plana çıxmış keyfiyyətlərdəndir.
Əsərlərinin əksəriyyətində Sabir yaşadığı dövrdə görüb, tanıyıb danışdırdığı tiplərin elə uğurlu ironik-sarkastik obrazını yaratmağı bacarıb ki, onların portretinə sanki yeni bir tutarlı ştrix əlavə etmək də mümkün deyildir.
Sabir əsərlərinin əksəriyyətində xalqın dilindən, onun mövqeyindən danışmağa daha çox üstünlük verirdi. Odur ki, dialoji nitqin deyim imkanlarından yararlanaraq Sabir elə ifadə tərzi, ibarə, elə izah və mükalimələrə yer verir ki, bu əsərlər öz konstruktivliyi, ünsiyyətdə modallığı, emosional tonallığı, harmoniyası, verbal ifadəliyi obrazlılığın formalaşmasında, informasiyanın oxucuya ötürülməsində mühüm vasitəyə çevrilirdi.
Sabir xalqın maariflənməsində və geniş biliklərə yiyələnməsində adları çəkilən mətbu orqanlarının rolunu yüksək dəyərləndirirdi. Odur ki, “Dəbistan”ın qapanmasını, “Ülfət”in toxtamasını, “Kəlniyyət”in məhv olması ilə ədəb-ərkanın bağlamasını, “Rəhbər”in yorulmasını, “İrşad”la “Təkamül”ün yoxlamasını ürək ağrısı ilə qələmə alırdı. Qeyd edək ki, “Dəbistan”, “Ülfət”, “Kəlniyyət”, “Rəhbər”, “İrşad” və “Təkamül”lə yanaşı, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda “Molla Nəsrəddin”, “Füyuzat”, “Bəhlul”, “Zənbur”, “Leylək”, “Tuti” və digər bu kimi mətbuat nümunələri xalqın milli şüurunun və yeni təfəkkürünün formalaşmasında bu əyləndirici, maarifləndirici və satirik orqanlar son dərəcə böyük əhəmiyyətə malik idi. Odur ki, onların nəşri də daim basqılarla müşayiət olunurdu.
Sabirin poetik orkestri son dərəcə çoxsəsli və çeşidli idi. Onun bədii-poetik mətnlərində yer almış qeyri-düz xətli fikrin təşkili, şeirlərinin kompozisiya-struktur xüsusiyyətlərinə nəzər saldıqda görürük ki, özünün son dərəcə zəngin səs orkestri, maraqlı fonetikası, yazı üslubunda bəzi disharmoniyalar nəzərə çarpsa da, bütün bunlar Sabir yaradıcılığının ən mühüm orijinal göstəricisi kimi diqqəti cəlb etməkdədir.
Sabirin “Sual-cavab”ında biz qeyd etdiklərimizin daha görümlü şahidi oluruq:
- Görmə!- Baş üstə, yumaram gözlərim.
- Dinmə!- Mütiəm, kəsərəm sözlərim.
- Bir söz eşitmə! - Qulağım bağlaram.
- Gülmə! - Pəkey, şamu - səhər ağlaram.
- Qanma! - Bacarmam! Məni məzur tut,
Böyləcə təklifi - məlalı unut!
Qabili- imkanmı olur qanmamaq?
Məcməri - nar icrə olub yanmamaq?
Eylə xəmuş atəşi - suzanını,
Qıl məni asudə, həm öz canını!
Sabirin satiraları, həm ondan əvvəl yazıb-yaradanlar, həm də sonra yazanlardan fərqli və görümlü bir modifikasiya və məzmunda təqdim olunmaqdadır.
Təyyar Salamoğlunun son dövrlərdə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatı: mübahisələr, həqiqətlər” kitabında qeyd etdiyi belə bir mövqe ilə həmrəyik ki, “Sabirin satirik gülüşü sovet dövründə əvvəlki ədəbiyyatşünaslıqda” “göz yaşı içində gülüş” kimi xarakterizə edilmişdir”.
Fikrimizcə, Sabir satirasının ən mühüm cəhəti onun müasirliyindədir. Bu müasirlik ictimai-iqtisadi-mədəni formasiyalar dəyişsə də, bundan sonra da öz əhəmiyyətini itirməyəcək. Çünki Sabirin ədalətsizliyə, avamlığa, konservativ ruhanilərə istiqamətlənən və ona misli görünməmiş populyarlıq gətirən poeziyası nə qədər hücumlara, təqiblərə, təhqirlərə məruz qalsa da, onu haqq yolundan çəkindirməyib. Sabir satiralarının realizmi dəlici, üzücü, öldürücüdür. O, ədəbiyyata ənənəçi kimi daxil olsa da, yaradıcılıq prosesində həmin dairənin içində qapanıb qalmadı. Onun satirik təsviri realizmi, ifşaediciliyi, dəliciliyi ilə nəinki milli hədlər daxilində, statik nümunə kimi nəzərdə qaçırıldı, əksinə beynəlmiləl arenada onu daha çox məşhurlaşdırdı.
Qədim Romadan yola çıxıb, Fransada Rable, Bualo, Volter, Kurye, Beranje, Barbye, Hüqo; İngiltərədə Svift; Almaniyada Brandt, Heyne; İtaliyada Ariosto, Qotsi, Algiyeri; İspaniyada Servantes; rus ədəbiyyatında A.Kantemir, A.Sumarokov, İ.Krılov, A.Qriboyedov, V.V.Mayakovski, M.Bulqakov, M.Zoşşenko, İ.İlf və Y.Petrov və başqalarının yaradıcılığından geri qalmayan Sabir satiraları özünün aktuallığını bu gün də qoruyub yaşatmaqdadır. Sabir yaradıcılığında az qala satiranın əksər çeşidli janrları – invektiva, parodiya, pamflet, epiqram, karikatura, təmsil və s. uğurla istifadə edilib.
Qeyd edək ki, 1962-ci ildə Sabirin anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunmuş seçilmiş satiraları rus dilinə tərcümə olunaraq Moskvadakı “Bədii ədəbiyyat” nəşriyyatında Ümumittifaq oxucuna təqdim olunub ki, burada mütərcim Lev Penkovskinin kitaba yazdığı “Ön sözü”ndə o, Sabiri “Azərbaycan Yuvenalı” adlandırmaqla onun satirik qələminin nə qədər kəsərli olduğunu göstərib. L.Penkovski yazır: “Vaxtı ilə məşhur romalı satirik Yuvenal antik Roma üçün hansı rolu oynamışdırsa, Sabir də Azərbaycan xalqı üçün həmin rolu oynamışdır. Bu əsərlər Azərbaycan Yuvenalı Sabirin seçilmiş satiraları olub, həm də rus mütərcim-şairlərinin onun yüzillik xatirəsinə həsr etdikləri kitabdır.
Sabir satiriklik ideallarına daim sadiq qalıb. Bənzərsiz poetik düşüncə sahibi olan Sabir nəinki milli poetik fikrində, həm də dünya çapında qəbul edilmiş şəxsiyyətlərdəndir. Sabir yaradıcılığının tanınmış tədqiqatçısı X.B.Brands özünün “Azərbaycan satirik poeziyası” araşdırmasında onun vətənpərvərlik motivlərinin güclü olduğunu qeyd etməklə Sabiri Hüqo, Berns, Beranje və Şedrinlə müqayisə edib.
Odur ki, akademik Mirzə İbrahimovun yazdığı kimi, “Sabirin əsərləri o qədər duzlu, o qədər orijinal və o qədər mənalıdır ki, onları ancaq böyük istedad yarada bilərdi... “Molla Nəsrəddin” olmasa idi, Molla Nəsrəddin məktəbi olmasaydı, Sabir satirası qədər kamil şəkildə yarana bilməzdi”.
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən olan dəyərli elmi-publisistik əsərlər müəllifi Əbdülvahab Yurdsevər “Sabirin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri” adlı monoqrafik araşdırmasında mədəniyyətimizdə mövqeyini müəyyənləşdirməyə çalışarkən ona bir küll halında yanaşmaqla siyasi-sosial görüşləri, sənətlə bağlı görüşləri, fəlsəfi düşüncələri kontekstində incələyib, bəzi özəlliklərinə nəzər yetirərkən məhz onun Avropa ədəbiyyatında “epiqramma” adını alan nəzm tərzini “qırmanc” və “taziyanə” adı altında Azərbaycan ədəbiyyatına ilk dəfə gətirənin Sabir olduğunu göstərib.
Çağdaş mərhələdə bəzi ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri satiranın insanlar tərəfindən o qədər də yaxşı qəbul edilmədiyini təkrarlayıb satira və yumor hissinin itdiyini söyləsələr də, biz belə yanaşmanın həqiqəti əks etdirmədiyində israrlıyıq. Hesab edirik ki, müasir dövrdə Sabir satiraları nəinki öz aktuallığını itirir, əksinə onlar mövzu, problem, obraz və ideya, ictimai-siyasi hadisələrə münasibət sərgiləmək baxımından öz təravətini itirməyən nümunələr kimi çağdaş mərhələdə dəyərini qoruyub saxlayacaq.