Bakı, 15 mart, AZƏRTAC
Bu il böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi qeyd edilir. Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən 2019-cu il ölkəmizdə “Nəsimi ili” elan olunub. “Nəsimi ili” şairə həsr olunmuş müxtəlif tədbirlərin keçirilməsi ilə yanaşı, onun yaradıcılığının daha dərindən araşdırılmasına zəmin yaradır.
AZƏRTAC Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimovun “Nəsimi əsərlərinin əlyazmaları və nəsimişünaslıq problemləri” sərlövhəli məqaləsini təqdim edir.
Nəsiminin anadilli “Divan”ı ilk dəfə İstanbulda 1844-cü ildə, sonra yenə orada 1871-ci və 1880-ci illərdə nəşr edilib. Ümumiyyətlə, şairin “Divan”ı Türkiyədə dəfələrlə işıq üzü görüb. Görkəmli ədəbiyyatşünas Salman Mümtaz Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1926-cı ildə Bakıda, “Kommunist” mətbəəsində Nəsiminin şeirlər toplusunu nəşr etdirib. Kitaba yazdığı “Ön söz”də şairin türk, fars və ərəb dillərində üç “Divan”ının olması barədə məlumat verən S.Mümtaz müxtəlif əlyazmalardan, cüng və bəyazlardan onun şeirlərini bir kitab halında toplayaraq oxuculara təqdim etdiyini bildirir. Sonda Nəsimi şeirlərində işlədilən əski türk sözlərinin lüğəti verilib.
Azərbaycanda Nəsiminin əsərlərini nəşr etdirən tədqiqatçılardan Mirzağa Quluzadə, Həmid Araslı, Cahangir Qəhrəmanov, Əlyar Səfərli, Qəzənfər Paşayev və Teymur Kərimlinin adlarını çəkmək olar. Şairin anadilli “Divan”ının, onun əlyazma nüsxələrinin tədqiqi sahəsində professor Cahangir Qəhrəmanovun xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək istərdik. Alim 1969-cu ildə “İmadəddin Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətni və leksikası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib, 1973-cü ildə böyük şairin 600 illik yubileyi qeyd edildiyi bir zamanda nəşr etdirdiyi üçcildlik “Nəsimi. Əsərlər” kitabında şairin anadilli “Divan”ının elmi-tənqidi mətnini tədqiqatçılara təqdim edib. Ərəb qrafikası ilə yazılmış bu mətni xəttat Qulam Darabadi köçürüb. Kitabın elmi redaktoru akademik Həmid Araslı idi. C.Qəhrəmanov elmi-tənqidi mətnin tərtibində bir çox əlyazma və çap nüsxələrindən istifadə edib. Bu sırada Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan XVI əsrə aid əlyazma; 1700-cü ildə Mirzəxan vələdi-Məlik Şeyx Bünyad Salbaninin köçürdüyü əlyazma; İrəvanın Matenadaran Qədim Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan, 1661-ci ildə Hüseynəli ibn Səfərəli tərəfindən köçürülmüş əlyazma; Rusiya Elmlər Akademiyasının Sankt-Peterburq bölməsində saxlanan, 1793-cü ildə Buxarada köçürülmüş əlyazma nüsxəsi; Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda mühafizə edilən, 1877-ci ildə Buxarada Mir Nəsibullah Buxari tərəfindən köçürülmüş əlyazma; Nəsimi əsərlərinin 1880-ci ildə İstanbulda, “Əxtər” mətbəəsində, habelə Bakıda, “Kommunist” mətbəəsində çap edilmiş nüsxələri aiddir. Tədqiqatçı əlyazma və nəşrlər arasında bütün nüsxə fərqlərini göstərib. O, nüsxələr arasında olan bütün qrafik, imla, leksik və qrammatik fərqlərə diqqət yetirib, xüsusi olaraq qeyd edib. Alim şairin əsərlərinin təkcə bədii vüsətinə, şeiriyyətinə, ideya və məzmununa diqqət yetirməyib. Burada Nəsiminin Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı rolu, onun əsərlərinin müxtəlif dövrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarında əksini tapmış dil vahidləri, onların dilimizin inkişaf tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərində işlənmə xüsusiyyətləri də nəzərə alınıb.
Qeyd edək ki, professor Mirzağa Quluzadə 1962-ci ildə Nəsiminin seçilmiş şeirlərini nəşr etdirərkən onun “Divan”ının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan iki əlyazma nüsxəsindən istifadə edib.
Son illərdə xarici ölkə kitabxanalarında axtarışlar aparılıb, Nəsimi əsərlərinin bir sıra yeni, naməlum əlyazmalarını əldə etmişik.
Ankaranın Milli Kitabxanasından əldə edilmiş Nəsimi “Divan”ı “Divani-Seyyid əleyhürrəhmə əlğüfran” (“Rəhmətlik, günahları bağışlanmış Seyid Nəsiminin divanı”) sözləri ilə başlanır və 83 vərəqdən ibarətdir.
Böyük Azərbaycan şairinin həmin kitabxanada saxlanan, surətini əldə etdiyimiz ən irihəcmli lirik şeirlər toplusunun – “Divan”ının əlyazması 308 vərəqdən ibarətdir, “Divani-Həzrəti-Seyyid Nəsimi qəddəsə sirühül əziz” (“Həzrət-Seyid Nəsiminin divanı, əziz qəbri pak olsun”) sözləri ilə başlanır. Buraya 711 qəzəl, 6 tərcibənd, 3 məsnəvi, 9 müstəzad, 5 müxəmməs, 3 qitə, 603 rübai daxildir. Ətraflı nəzərdən keçirdikdə buradakı şeirlərin hamısının İmadəddin Nəsimiyə məxsus olmadığını, eyni təxəllüslə yazan başqa müəlliflərə aid olduğunu görürük. Məlum olduğu kimi, bir sıra hürufi şairlər öz ideyalarını yaymaq üçün və ya böyük şairimizə heyran olduqlarına görə şeirlərini “Nəsimi” təxəllüsü ilə yazmışlar. Nəsiminin bu “Divan” nüsxəsindəki beş müxəmməsi nəzərdən keçirdikdən sonra bu əsərlərin üslubuna, bədii keyfiyyətlərinə əsasən onların müəllifinin başqa Nəsimi olduğunu iddia edə bilərik. Ümumiyyətlə, indiyədək nəzərdən keçirmək imkanına malik olduğumuz Nəsiminin anadilli “Divan” nüsxələrində onun müxəmməsinə rast gəlmirik.
Nəsimi əlyazmalarının araşdırılmasının onun ədəbi irsi ilə yanaşı, tərcümeyi-halının da daha ətraflı öyrənilməsinə yardım etdiyinə şübhə yoxdur. Şairin hansı təxəllüsündən nə vaxt istifadə etməsi onun tərcümeyi-halı ilə bağlı məsələlərdəndir. Məlum olduğu kimi, sənətkar “Nəsimi” ilə yanaşı, “Hüseyni”, “Seyyid”, “Seyyid Nəsimi”, “Haşimi” təxəllüslərindən də istifadə edib, bəzi əlyazmalarda onun təxəllüssüz şeirlərinə də rast gəlmək olar. Bəzi tədqiqatçılar göstərirlər ki, şair yaradıcılığa yeni qədəm qoyduğu gənclik illərində “Hüseyni” təxəllüsündən (o, bu təxəllüsü əsl adı Hüseyni olan Həllac Mənsura pərəstiş etdiyi üçün götürüb) daha çox istifadə edib, Fəzlullah Nəimi ilə görüşüb, hürufilik təriqətini qəbul etdikdən sonra isə “Nəsimi” təxəllüsündən istifadə etməyə başlayıb. “Nəsimi” təxəllüsünün Fəzlullahın “Nəimi” təxəllüsünə bənzəməsi bu ehtimalı daha da gücləndirir. Böyük sənətkarın anadilli “Divan”ının yeni əldə edilən əlyazma nüsxələrinin nəzərdən keçirilməsi onun eyni vaxtda paralel olaraq bir neçə təxəllüsdən (xüsusilə də “Nəsimi” və “Hüseyni”) istifadə etməsi ehtimalını irəli sürməyə imkan verir. Məsələn, Tehranın Məclis Kitabxanasından surəti əldə edilən “Divan” 140 vərəqdən ibarətdir. Nəstəliq xətti ilə köçürülmüş bu nüsxədə şairin “Nəsimi” ilə yanaşı “Hüseyni”, “Seyid” təxəllüsləri ilə yazdığı şeirləri də var.
Surəti Ankara Milli Kitabxanasından əldə edilmiş 105 vərəqdən ibarət əlyazmanın sərlövhəsində “Divani-Həzrəti-Seyyid Nəsimi” (“Həzrət Seyid Nəsimi divanı”) sözləri yazılsa da, buradakı şeirlərin çoxu “Hüseyni” təxəllüsü ilə yazılıb. Həmin kitabxanada 124 vərəqdən ibarət “Divan” əlyazmasında həm “Nəsimi”, həm də “Hüseyni” təxəllüsləri ilə yazılan şeirlər yer alıb.
Ankara Milli Kitabxanasından surətini əldə etdiyimiz digər “Divan” əlyazması isə bir neçə cəhətdən böyük maraq doğurur. “Divan”ın əvvəlində “Bismillahir-Rəhmanir-Rahim” sözlərindən sonra “Kitabi-Seyyid Nəsimi əl-Hüseyni” (Seyid Nəsimi əl-Hüseyninin kitabı”) yazılıb. Bu fakt göstərir ki, şairin “Hüseyni” təxəllüsü kifayət qədər geniş oxucu kütləsinə məlum olmuşdur. Bundan başqa, 134 vərəqdən, müxtəlif janrlarda yazılmış şeirlərdən ibarət bu “Divan”ın əvvəlində kitabın görkəmli mütəsəvvif Hacı Bəktaş Vəlinin ardıcılı, bəktaşilik təriqətinə məxsus Mömin Dədə təkyəsinə vəqf edildiyi, geniş oxucu kütləsinin istifadəsi üçün bağışlandığı barədə qeyd var. Nəsiminin həyatının müəyyən dövründə bəktaşilərlə yaxınlaşdığı məlumdur. Ümumiyyətlə, hürufilərlə bəktaşilər arasında yaxınlıq olmuşdur. Hürufilər təqib edilərək Anadoluya getdikləri zaman bəktaşilər onlara kömək etmiş, sığınacaq vermişlər. Bu əlyazma nüsxədəki qeyd göstərir ki, Nəsimi bəktaşi təriqətinin nümayəndələri arasında hörmət sahibi olub, onun şeirləri bu mühitdə sevilərək oxunub.
Nəsimi irsinin geniş miqyasda yayıldığının əsas göstəricisi onun əsərləri ilə yanaşı, davamçılarının da əsərlərinin dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanan əlyazma nüsxələridir. Araşdırmalar göstərir ki, hürufiliyin yayılması və təbliğində şairin şeirləri əsas rol oynayıb. Təsadüfi deyil ki, onun ölümündən sonra da hürufi şairlər ideyalarını yaymaq üçün “Nəsimi” təxəllüsü ilə şeirlər yazıblar.
XV əsrin sonu-XVI əsrin əvvəllərində yaşamış hürufi şairimiz Süruri şeirlərində Nəsimi ənənələrini davam etdirib. Onun haqqında çox az məlumat var, ədəbiyyat tariximizdə onun bir neçə şeirindən söhbət açılır. Süruri bir müddət Şah İsmayıl Xətainin sarayında Həbibi, Şahi, Matəmi, Qasimi, Tüfeyli ilə bərabər şeir məclislərində iştirak edib, sonralar Türkiyəyə köçüb. Nəsimi kimi Süruri də şeirlərində insanı “bəşər surətli Həqq” adlandırıb:
Zülfi qaşü kipriyindən, ey bəşər surətli Həqq,
Kaşifi-sirri-tilismü gənci-Quran olmuşam.
Sürurinin qəzəllərində Nəsimi ruhu, Nəsimi ədası, onun şeirlərinin ritmi öz ifadəsini tapır. Nəsimi kimi o da hürufi ideyalarını təbliğ edərkən öz şəxsiyyətini ön plana çəkir:

Ol mənəm ki kaşifi-gənci-tilismi-aləməm,
Vaqifi-sirri-kəlamüllahü vəchi-adəməm.

“Küntü kənz”in gövhəri nitqimdən olmuşdur zühur
Dürri-vəhdət məndədir, yəni ki, gənci-mübhəməm...

Ol Süruriyəm ki, mən ruzi-əzəldən ta əbəd,
Fəzli-Həqqin bəndəsiyəm, padşahi-aləməm.

Son dövrlərdə Sürurinin anadilli şeirlər toplusunun “Divan”ının surətlərini Vatikanın Apostol, İstanbulun Süleymaniyyə və Manisa şəhər kitabxanalarında saxlanan əlyazma nüsxələrini əldə etmişik. 192 vərəqlik Vatikan əlyazmasının 184 vərəqində şairin şeirləri köçürülüb. Nüsxə rikabə-Şərq paginasiyası ilə səhifələnib. Yəni, hər səhifənin sonunda növbəti səhifədə yazılacaq ilk söz qeyd edilib. Bu səhifələnmə üsulunun qüsurlu cəhəti ondan ibarətdir ki, ortadan neçə səhifənin düşdüyünü bilmək mümkün deyil. Əlimizə 931 beyti çatmış bu “Divan” nüsxəsinin bəzi səhifələrinin kənarlarında xalq təbabətinə aid qeydlər, mətnə aid olmayan yazılar da var.
Süruri “Divan”ının İstanbulun Süleymaniyyə kitabxanasında saxlanan nüsxəsində 187 qəzəl, 5 mürəbbe, 1 müxəmməs vardır. “Divan”ın Manisa nüsxəsi 37 vərəqlik əlyazmanın 23 vərəqinə köçürülüb, burada müxtəlif janrlarda şeirlər var. Süruri şeirlərindən sonra əlyazmada “Dana” təxəllüslü hürufi şair Mir Seyid Əlinin, Nəsiminin farsca şeirləri köçürülüb. Sonda əlyazmanın 1570-ci ildə Hələb şəhərində mərhum dərviş Bayram Babanın dərgahında köçürüldüyü barədə qeyd var. Bu fakt göstərir ki, Nəsiminin ölümündən sonra hürufilər, Nəsimi ənənələrinin ardıcılları bir sıra bölgələrdə olduğu kimi, böyük şairimizin vəhşicəsinə qətlə yetirildiyi Hələbdə də fəal olmuş, ayrı-ayrı təkyələrdə toplaşaraq hürufiliyi, Nəsiminin və onun davamçılarının ədəbi irsini təbliğ ediblər.
Seyid Yəhya Bakuvinin yetirməsi, əslən Türkiyənin Aydın elindən olan, ilk gənclik illərindən Azərbaycana gələrək ömrünün sonuna qədər burada yaşamış Dədə Ömər Rövşənin (?-1487) anadilli poetik yaradıcılığında Nəsimi şeirlərinin təsiri mühüm yer tutur. Şairin əsərlərinin 39 əlyazması barədə məlumat verən professor Azadə Musayeva onun külliyyatının elmi-tənqidi mətnini tərtib edərkən 7 nüsxədən istifadə edib. Bu sıraya Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan 2 əlyazma (hər ikisi XVI əsrdə köçürülüb); Vatikanın Apostol kitabxanasında saxlanan əlyazma (XVIII əsr); Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunun kitabxanasında saxlanan, 1604-cü ildə köçürülmüş nüsxə, İstanbulun Topqapı Sarayı Muzeyində mühafizə edilən, 1619-cu ildə köçürülmüş əlyazma; Marburq Dövlət Kitabxanasında qorunan, köçürüldüyü vaxt bəlli olmayan nüsxə; Upsala Universiteti kitabxanasında saxlanan, 1657-ci ildə köçürülmüş əlyazma.
Nəsimi irsindən təsirlənmiş sənətkarlardan biri də görkəmli Azərbaycan mütəssəvvif şair Şeyx İbrahim Gülşəni Bəndəidir (1426-1533). Dünya kitabxanalarında onun əsərlərinin onlarca əlyazmaları saxlanmaqdadır. A.Musayeva şairin türk “Divan”ını nəşrə hazırlayarkən 6 nüsxədən istifadə edib: Ankara Milli Kitabxanasındakı nüsxə (1530-cu ildə köçürülüb); Rusiya Elmlər Akademiyası Sankt-Peterburq bölməsində saxlanan nüsxə (1614-cü ildə köçürülüb); Vatikanın Apostol kitabxanasında mühafizə edilən nüsxə Vat.Turco (XVIII əsr); İstanbul Universiteti kitabxanasındakı köçürülmə vaxtı məlum olmayan əlyazma; İstanbul Millət Kitabxanasında saxlanan və tarixi bəlli olmayan nüsxə.
Tədqiqatçılar Nəsimi irsinin XV əsr Azərbaycan şairi, orta əsrlərdə mühacirət ədəbiyyatımızın nümayəndələrindən biri Xəlili yaradıcılığına nəzərəçarpan dərəcədə təsir etdiyini göstəriblər. Onun əsərlərinin onlarca nüsxələri müxtəlif kitabxanalarda mühafizə edilməkdədir. A.Musayeva şairin əsas əsərlərindən biri olan “Firqətnamə” məsnəvisini nəşr etdirərkən onun Sankt-Peterburq, Berlin və İstanbul nüsxələrindən istifadə edib.
Qaraqoyunlu dövlətinin hökmdarı, XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olmuş Cahanşah Həqiqi hürufi təriqətinə mənsub olub, Nəsiminin təsiri ilə əsərlər yazıb. Onun anadilli “Divan”ının 4 nüsxəsi məlumdur. Londonun Britaniya muzeyində saxlanan, 1488-ci ilin sentyabrında Qənbərəli tərəfindən köçürülmüş 86 vərəqdən ibarət nüsxədə türkcə 96 qəzəl və farsca 1 müstəzad var. İrəvanın Qədim Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan 54 vərəqdən ibarət əlyazmada 79 farsca qəzəl, 58 türkcə qəzəl və 76 tuyuq var. 1474-1475-ci illərdə şairin ölümündən 7-8 il sonra köçürülüb, İstanbulun Süleymaniyyə kitabxanasında saxlanan 107 vərəqdən ibarət nüsxədə farsca 31 məsnəvi, 1 müstəzad, 112 qəzəl, türkcə 94 qəzəl, 29 tuyuq var. Ankara Universiteti dil, tarix və coğrafiya fakültəsi kitabxanasındakı əlyazma 26 vərəqdən ibarətdir. Əlhac Hüseyn tərəfindən 1776-1777-ci illərdə köçürülən əlyazmada 80 qəzəl var.
Bu yaxınlarda Tehranın Məclis Kitabxanasından Səfəvilər dövründə yaşamış, yaradıcılığında Nəsimi irsindən bəhrələnən, onun qəzəlinə təxmis yazmış Təbrizli Heydərinin farsca “Divan”ının surətini əldə etmişik, 254 vərəqdən ibarət bu əlyazma külliyyata şairin lirik şeirlərindən ibarət “Divan”ı, müxtəlif münasibətlərlə, ayrı-ayrı şəxslərə həsr etdiyi əsərlər, qəsidələr daxil edilib. Nüsxədə 1572-ci il qeyd edilib. Təzkirəçilər göstərirlər ki, Heydəri gözəl şeirlər müəllifi olub, Məkkə və Mədinəni ziyarət edib, üç dəfə Hindistana gedib. Üçüncü Böyük Moğol imperatoru, əlli ilə qədər hakimiyyətdə olmuş Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər şaha (1556-1605) həsr etdiyi qəsidəyə görə yüksək məbləğdə - on min rupi mükafat, xələt və bir at alıb. XVI əsrin sonlarında vəfat etmiş Heydərinin əsərlərinin külliyyatında Əkbər şaha həsr edilmiş həmin qəsidə də yer alıb.
Yaradıcılığında Nəsimi şeirlərindən təsirlənən, onun qəzəlinə təxmis yazmış, XVI əsrdə yaşamış, Osmanlı şairi sayılan Heyrətinin türkcə “Divan”ının surətini Ankara Milli Kitabxanasından əldə etmişik. “Divani-Heyrəti” sərlövhəsi ilə başlanan bu topludakı şeirlər bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirilməsində, Anadoluda, Osmanlı imperatorluğunun müxtəlif bölgələrində Nəsimi irsinin yayılmasının öyrənilməsində bizə yardım edir. “Divan”ın əlimizə çatan hissəsi 105 qəzəl və 46 beytlik tərcibənddən ibarətdir. Heyrəti “Divan”ındakı şeirlər təzkirələrdə onun dərviş xasiyyətli, şiəməzhəb olduğu barədə deyilənləri təsdiq edir. Beytlərindən birində Heyrəti qürbətdə yaşadığını, geriyə-Əcəm mülkünə qayıtmaq istədiyini deyir:

Zəf ilə bu qürbətdə əcəb necə olu halım,
Qalmadı Əcəm mülkünə varmağa macalım.

Məlum olduğu kimi, orta əsrlərdə “Əcəm diyarı” dedikdə İran və Azərbaycan başa düşülürdü. Bu fakta əsaslanaraq şairin əslən Azərbaycan türkü olduğunu, sonradan naməlum səbəbdən məkanını dəyişdiyini ehtimal etmək olar. Onun şeirlərinin Azərbaycan türkcəsinə yaxın bir dildə yazılması bu ehtimalı daha da gücləndirir. “Divan”dakı şeirlərdən birindən məlum olur ki, Heyrəti Makedoniyanın paytaxtı Üsküp (Skopye) şəhərində, Vardar çayının sahilində yaşayıb. Heyrəti hürufi olmasa da, Nəsimi şeirlərinin təsiri ilə “Gəlür”, “Ancaq”, “Yox”, “Gərək”, “İmiş”, “Bu gün”, “Eylədün”, “Kibi”, “Etdi” və s. rədifli qəzəllər yazmış, onun işlətdiyi obraz və məcazlardan bəhrələnib. Heyrətinin 1534-cü ildə vəfat etməsi barədə məlumatımız vardır.
Bəlli olduğu kimi, hürufilər 1394-cü ildə Fəzlullah Nəiminin Əmir Teymurun əmri ilə qətlə yetirilməsindən sonra təqib olunduqlarına görə Azərbaycandan Anadoluya və Suriyaya mühacirət etmişlər. Bunlardan biri də Nəsiminin müridi-xəlfəsi, onunla birlikdə Azərbaycandan Anadoluya köçən, “Bəşarətnamə” və “Gəncnamə” adlı iki məsnəvi müəllifi, hürufi şair Rəfiidir. Türkiyəli tədqiqatçı Günay Qut əsərlərinin dil xüsusiyyətlərinə əsasən onun şirvanlı olduğu ehtimalını irəli sürmüşdür. Rəfiinin məsnəvilərinin əlyazmaları dünyanın bir sıra kitabxanalarında mühafizə edilməkdədir. Şairin “Bəşarətnamə” məsnəvisinin surətini İranın Məlik kitabxanasından əldə etmişik. Əsərin bu nüsxəsində

Bəşarətnameyi-Fəzli-İlahi,
Bilən görür qamu əşya kəmahi

- beyti sərlövhə kimi verilibdir.
XVI əsrdə Türkiyədə yaşayan Nəsimi ardıcıllarından olan Üsuli haqqında təzkirələrdə yazılır ki, Yenicervardarlı olan şair Misirə gedib İbrahim Gülşəninin müridi olmuş, onun ölümündən sonra vətənə qayıtmış, bir neçə dəfə məkanını dəyişmiş, 1534-cü ildə vəfat etmişdir. Lətifi təzkirəsində onu Nəsimi tərzində şeirlər yazan sənətkar adlandırır. Bildirir ki, Üsulini “Fəzlullahi–sani və sirri-Seyyid Nəsimi” (“İkinci Fəzlullah və Seyid Nəsiminin sirri”) adlandırıblar. Türk alimi Əbdülbaqi Gölpınarlı 1953-cü ildə İstanbulda çap etdirdiyi “Nəsimi-Üsuli-Ruhi” kitabında göstərir ki, Üsuliyə Nəsimi kimi tam mənası ilə hürufi şair demək mümkün olmasa da, o, hürufi inanclarını mənimsəmiş sənətkar olub. Dünya kitabxanalarında Üsulinin bir sıra divan nüsxələri saxlanmaqdadır.
XVI əsrdə yaşamış türkdilli divan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Ruhi Bağdadinin yaradıcılığında Nəsiminin təsiri özünü göstərməkdədir. Əbdülbaqi Gölpınarlı şairin bəhrələndiyi, özünə ustad saydığı sənətkarlar barədə yazır: “Ruhi İran şairlərindən Hafizdən, türk şairlərindən xüsusilə Nəsimi və Füzulidən, sonra da Nicati, Baqi, Ali və Əzimizadə Halətidən ilham almışdır. Ali hürufi nəşəsinə sahib və xəlvəti təriqətinə mənsub gelibolulu bir zatdır”. Şairin əsərlərinin əlyazma nüsxələri dünya kitabxanalarında, daha çox Türkiyə kitabxanalarında mühafizə edilir. Tədqiqatçı A.Musayeva Ruhi Bağdadinin “Divan”ını Bakıda nəşrə hazırlayarkən Türkiyənin Süleymaniyyə kitabxanasında saxlanan üç, Topqapı Sarayı Muzeyi, İmperator, Millət, Xosrov Paşa kitabxanalarının hər birində saxlanan bir nüsxəsindən, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutundakı bir cüngdən istifadə edib.
Nəsiminin və onun ardıcıllarının əsərlərinin dünyanın müxtəlif kitabxanalarına, əlyazma saxlanclarına səpələnmiş əlyazma nüsxələri böyük Azərbaycan şairinin İran, Orta Asiya daxil olmaqla Avropadan tutmuş Hindistana qədər yayılan nüfuzundan, ədəbi təsirindən xəbər verir. Adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz əsərlər ətraflı araşdırıldıqda Nəsimi ədəbi məktəbinin geniş miqyası ortaya çıxacaq.